(1.) Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej – przepisy ogólne
Zgodnie z art. 822 § 1 kc przez umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej ubezpieczyciel zobowiązuje się do zapłacenia określonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, wobec których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo ubezpieczony. W § 4 wskazuje się natomiast, że uprawniony do odszkodowania w związku ze zdarzeniem objętym umową ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej może dochodzić roszczenia bezpośrednio od ubezpieczyciela.
Uprawniony do odszkodowania może zatem dochodzić roszczenia od ubezpieczonego, także bezpośrednio od ubezpieczyciela albo od obu tych podmiotów łącznie. Ubezpieczony i ubezpieczyciel zobowiązani są wobec uprawnionego do odszkodowania wedle zasad odpowiedzialności in solidum. Ta ostatnia złożona konstrukcja będzie przedmiotem oddzielnego opracowania.
Zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (dalej „Ustawa”) powództwo o roszczenie wynikające z umowy ubezpieczenia można wytoczyć według przepisów o właściwości ogólnej albo przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania lub siedziby ubezpieczającego, ubezpieczonego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia. Podnieść należy przy tym, że przez powództwo o roszczenie z umowy ubezpieczenia należy rozumieć powództwo, w którym dochodzone jest roszczenie wynikające z zawartej umowy jak również bezpośrednie powództwo poszkodowanego przeciwko ubezpieczycielowi odpowiedzialności cywilnej, zgodnie z art. 822 § 4 kc.
Sądem właściwości ogólnej jest sąd określony zgodnie z art. 27-30 kpc. W przypadku wytoczenia powództwa przeciwko osobie fizycznej sądem właściwym jest sąd jej miejsca zamieszkania (art. 27 § 1 kpc). W przypadku natomiast, gdy pozwanym jest zakład ubezpieczeń lub inna osoba prawna, sądem właściwym miejscowo jest ten właściwy miejscowo dla ich siedziby (art. 30 kpc). Oprócz właściwości ogólnej powództwo można wytoczyć przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania lub siedziby ubezpieczającego, ubezpieczonego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia (właściwość przemienna). Trzeba przy tym uznać, że art. 10 Ustawy stanowi kompleksową regulację właściwości miejscowej sądu, a co może przemawiać za tym, że nie stosuje się w tym przypadku przepisów kpc o właściwości przemiennej (art. 31-37[2] kpc).
(2.) Ubezpieczenie obowiązkowe
Trzeba przypomnieć, że zgodnie art. 4 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (dalej „Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych”), podstawowymi ubezpieczeniami obowiązkowymi są:
- ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów,
- ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu posiadania gospodarstwa rolnego,
- ubezpieczenie budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych
W art. 19 ust. 1 zd. 1 Ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych wskazano natomiast, że poszkodowany w związku ze zdarzeniem objętym umową ubezpieczenia obowiązkowego odpowiedzialności cywilnej może dochodzić roszczeń bezpośrednio od zakładu ubezpieczeń. W tym zatem przypadku artykuł ten jest odpowiednikiem art. 822 § 4 kc.
Zgodnie z art. 20 ust. 1 Ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych powództwo o roszczenie wynikające z umów ubezpieczeń obowiązkowych lub obejmujące roszczenia z tytułu tych ubezpieczeń można wytoczyć bądź według przepisów o właściwości ogólnej, bądź przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania lub siedziby poszkodowanego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia, z zastrzeżeniem art. 34a. Jeśli chodzi o ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej rolników oraz budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego, to artykuł 20 ust. 1 Ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych generalnie powiela regulację przyjętą w art. 10 Ustawy. W sposób szczególny uregulowana została natomiast właściwość miejscowa w odniesieniu do ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych. Zgodnie z art. 34a ust. 1 Ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych powództwo o odszkodowanie z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych wytacza się wyłącznie przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania albo siedziby poszkodowanego zdarzeniem powodującym szkodę albo przed sąd właściwy dla miejsca zaistnienia tego zdarzenia. W braku wskazanych wyżej podstaw właściwości miejscowej powództwo można wytoczyć przed sąd właściwy według przepisów o właściwości ogólnej.
(3.) Podsumowanie
Powyższe rozważania odnoszą się do miejscowej właściwości sądu. Rzeczowo właściwy będzie natomiast (co do zasady) sąd rejonowy albo sąd okręgowy. Zgodnie bowiem z art. 16 § 1 kpc sądy rejonowe rozpoznają wszystkie sprawy z wyjątkiem spraw, dla których zastrzeżona jest właściwość sądów okręgowych. Zgodnie z art. 17 pkt 4 kpc do właściwości sądów okręgowych należą sprawy o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych (z pewnymi wyjątkami).
Ustalenie sądu właściwego w sprawie jest ważne i często nie łatwe, w szczególności w sytuacji, gdzie po stronie pozwanej występuje wiele podmiotów, a także wtedy, gdy stan faktyczny jeszcze bardziej się komplikuje, np. mamy do czynienia z przelewem wierzytelności. Rozważenia zawsze wymaga również kwestia tego, czy sprawie nie będzie przypadkiem właściwy sąd gospodarczy, a postępowanie nie powinno się toczyć w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych.