Prawa i obowiązki świadka w postępowaniu cywilnym

Dowód z zeznań świadków jest często stosowanym środkiem dowodowym w postępowaniu cywilnym. Poza nielicznymi wyłączeniami wskazanymi w procedurze cywilnej, każda osoba fizyczna ma zdolność do tego, żeby być świadkiem. Osoba wezwana przez sąd w charakterze świadka ma obowiązek złożyć zeznania. Obowiązek ten przejawia się w konieczności: stawienia się w sądzie (z wyłączeniem osób dotkniętych chorobą lub kalectwem, których przesłuchanie odbywa się w miejscu gdzie przebywają, jeżeli nie mogą tego miejsca opuścić), złożenia przyrzeczenia oraz zeznawania w zgodzie z prawdą.

Osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się na przesłuchanie. Nie zmienia tej okoliczności fakt przysługującego świadkowi prawa do odmowy zeznań czy też brak wiadomości w przedmiocie tematu dowodowego objętego postępowaniem. Za nieusprawiedliwione niestawiennictwo sąd skaże świadka na grzywnę w wysokości do trzech tysięcy złotych, przy czym wezwie go powtórnie, a w razie ponownego niestawiennictwa może zarządzić jego przymusowe doprowadzenie. Okolicznościami usprawiedliwiającymi nieobecność świadka będzie choroba potwierdzona zaświadczeniem wystawionym przez lekarza sądowego lub inne zdarzenie (jak np. wcześniej zaplanowany wyjazd prywatny lub służbowy, wypadek czy egzamin), które uniemożliwi świadkowi stawienie się w sądzie. Wystąpienie przedmiotowych okoliczności świadek powinien należycie udokumentować.  Świadek w ciągu tygodnia od daty doręczenia mu postanowienia skazującego go na grzywnę lub na pierwszym posiedzeniu, na które zostanie wezwany, może usprawiedliwić swe niestawiennictwo. W razie usprawiedliwienia niestawiennictwa sąd zwolni świadka od grzywny i od przymusowego sprowadzenia.

Świadek ma prawo żądać zwrotu koniecznych wydatków, związanych ze stawiennictwem w sądzie (np. kosztów podróży, noclegu), a ponadto wynagrodzenia za utratę zarobku. Zwrot wydatków i utraconego zarobku przyznaje się na wniosek świadka złożony na piśmie lub ustnie do protokołu w terminie trzech dni od dnia zakończenia czynności, o czym sąd powinien świadka poinformować. Świadek poinformowany przez sąd o takiej możliwości, który nie zgłosił żądania w powyższym terminie, traci prawo do przyznania mu przedmiotowych należności. W doktrynie przyjmuje się przy tym, że brak poinformowania świadka o możliwości i sposobie przyznania zwrotu należności powoduje, że świadek może złożyć wniosek o ich przyznanie do upływu trzyletniego terminu przedawnienia przedmiotowego roszczenia.

Obowiązkiem świadka jest złożyć zeznania. Co do zasady, świadek może jednak odmówić złożenia zeznań w przypadku, gdy stroną postępowania jest jego małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo oraz powinowaty w tej samej linii lub stopniu, jak również świadek pozostający ze stroną w stosunku przysposobienia. Świadek może również odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich wymienionych powyżej na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. Duchowny natomiast może odmówić zeznań co do faktów powierzonych mu na spowiedzi.

Świadek ma obowiązek zeznawać w zgodzie z prawdą. Za zeznanie nieprawdy lub zatajenie prawdy świadkowi grozi kara do ośmiu lat pozbawienia wolności. Przed przesłuchaniem świadek powinien być o tym fakcie poinformowany.

Świadek przed przesłuchaniem ma obowiązek złożyć przyrzeczenie. Sąd może jednak zwolnić świadka z obowiązku złożenia przyrzeczenia za zgodą stron. Nie składają natomiast przyrzeczenia świadkowie małoletni, którzy nie ukończyli siedemnastu lat oraz osoby skazane prawomocnym wyrokiem za fałszywe zeznania.

Podobnie jak w przypadku niestawiennictwa, za nieuzasadnioną odmowę złożenia przyrzeczenia przez świadka jak również odmowę zeznań, sąd, po wysłuchaniu obecnych stron co do zasadności odmowy, skarze świadka na grzywnę w wysokości do trzech tysięcy złotych. Dodatkowo, niezależnie od grzywny sąd może nakazać aresztowanie świadka na czas nie przekraczający tygodnia.